Daha İyi Yaşlanan Toplumlarda Yaşayalım – Jared Diamond

00:11Anlatmak üzere olduğum konunun pratik bir değeri olup olmadığını anlamam için rica etsem 65 yaşından büyük olanlar ya da 65 yaşını geçmeyi umanlar, veya ailesinden ya da onların ailelerinden 65 yaşına kadar yaşamış olanlar, ellerini kaldırabilir mi? (Gülüşmeler)

00:35Tamam. Sizler, konuşmamın pratik bir değer bulacağı insanlarsınız. (Gülüşmeler) Geri kalanınız,konuşmamı kişisel olarak alakalı bulmayacaksınız, fakat yine de konuyu büyüleyici bulacağınızıdüşünüyorum.

00:46Geleneksel toplumlar içinde yaşlanma hakkında konuşacağım. Bu konu, bizim büyük, çağdaş toplumlarımızla geleneksel, küçük, kabile toplumlarını çocuk yetiştirme, yaşlanma, sağlık, tehlikelerle başa çıkma, anlaşmazlıkları çözme, din ve birden fazla dil konuşma gibi bir sürü konuyu karşılaştıran son kitabımın sadece bir bölümünü oluşturuyor.

01:14İnsan tarihindeki toplumların büyük bir kısmını oluşturan bu kabile toplumları, bizim çağdaş, yeni, büyüktoplumlarımızdan daha çeşitli. Devletleri olan ve insanları birbirine yabancı tüm büyük toplumlar, kaçınılmaz bir şekilde birbirine benzer ve kabile toplumlarından farklılar. Kabileler, insan ırkının nasıl yönetileceğine yönelik binlerce doğal deney oluşturur. Deneyleri bizim anlayabileceğimiz şekildeoluştururlar. Kabile toplumları ne ilkel ve zavallı olarak küçük görülmeli, ne de mutlu ve huzurlu olarakromantize edilmelidir. Kabile adetlerini öğrendiğimizde, bunların bir kısmı bizi korkutur, ama duyduğumuzda hayranlık duyup kıskanacağımız, “Acaba kendimize uyarlayabilir miyiz?” diye merak edeceğimiz başka adetleri de vardır.

02:09ABD’deki birçok yaşlı insan çocuklarından ve erken yaşlardaki arkadaşlarının çoğundan ayrı yaşıyor, ve çoğu da huzurevlerinde yaşıyor, ama geleneksel toplumlarlarda, yaşlı insanlar hayatlarını çocuklarının,akrabalarının ve ömürlük arkadaşlarının yanında geçiriyor. Ancak bu toplumlarda ihtiyarlara karşı davranışbizim çağdaş toplumuza göre çok daha kötüden daha iyiye uzanan büyük bir değişkenlik gösteriyor.

02:41En beter aşırılık olarak, birçok geleneksel toplum ihtiyarlarından şu dört yoldan biriyle kurtuluyor:ihtiyarlarını umursamayarak ve ölene kadar yemek vermeyip temizlemeyerek, ya da grup başka yere giderken onları arkalarında yalnız bırakarak, ya da yaşlı insanları intihara teşvik ederek, ya da onları öldürerek. Hangi kabile toplumlarında çocuklar ebeveynlerini yalnız bırakıyor ya da öldürüyor? Bu durum genel olarak şu iki durumda ortaya çıkıyor. Biri, genelde yer değiştiren ve fiziksel olarak yürüyemeyen yaşlı insanları, zaten çocuklarını ve eşyalarını taşımak zorunda olduklarından taşıyamayacak olan gençlerin bulunduğu, avcı-toplayıcı toplumlarda görülüyor. Diğer durum ise ya da kararsız çevrelerde yaşayan, periyodik yiyecek kıtlığı görülen ve ara sıra herkesi canlı tutacak yeterli yiyecek de bulunamayan Arktik ya da çöl toplumlarındaki durum. Kullanılabilir yiyeceklerin güçlü kuvvetli yetişkinlere ve çocuklara ayrılması gerekiyor. Biz Amerikalılara göre, kendi hasta eşinizi ya da yaşlı anne-babanızı yalnızlığa terk etmek ya da öldürmek kulağa korkunç geliyor, ama sözkonusu geleneksel toplumlar farklı olarak ne yapabilir?Seçeneksizliğin acımasız durumuyla yüz yüze kalıyorlar. İhtiyarları bunu kendi ailelerine yapmak zorundalardı, ve şimdi onlar kendilerine ne olacağının farkında.

04:17Bu durumun tam zıttında, benim de 50 yıldır alan çalışmamı yaptığım Yeni Gine çiftçi toplumlarında ve dünyanın diğer yerleşik geleneksel toplumlarında yaşlılar tedavi ediliyor. Bu toplumlarda, yaşlı insanlar önemseniyor. Besleniyor. Değerli kalıyorlar. Ve ömürlük arkadaşlarıyla, akrabalarıyla ve çocuklarıyla aynı ya da yakın yerlerde yaşamaya devam ediyorlar.

04:46Yaşlılarını tedavi eden toplumlar arasındaki bu değişkenliğin iki ana sebep kümesi var. Bu değişkenlik özellikle yaşlıların yararlılığına ve o toplumun değerlerine bağlı.

04:59İlk olarak yararlılığı ele alırsak, yaşlı insanlar faydalı hizmetler yapmaya devam ediyorlar. Yaşlı insanların geleneksel toplumlardaki kullanım alanlarından biri, yiyecek üretiminde halen etkili olmaları. Geleneksel toplumlardaki ihtiyarların bir diğer yararı da torunlarına bakıcılık yapabilmeleri, dolayısıyla, bu torunların ebeveynleri olan kendi yetişkin çocuklarını torunları için avlanmaya ya da yiyecek toplamaya gitmeleri için serbest bırakmaları. Hala geçerli olan bir diğer geleneksel değerleri ise alet, silah, sepet, tabak çanak vedokuma yapmaları. Aslında bunlar bu işte en iyi olanlar. İhtiyarlar genellikle geleneksel toplumların liderleridir, ve aynı zamanda siyaset, tıp, din, şarkılar ve danslar hakkında da en bilgi sahibi olanlardır.

05:49Son olarak, geleneksel toplumlardaki ihtiyarlar bizim bilgi kaynaklarımızın kitaplar ve internet olduğu modern toplumlarımızda asla olmayacak kadar önemlidirler. Tersine, yazmanın olmadığı geleneksel toplumlarda yaşlı insanlar bilgi deposudur. Nadir gelişen, sadece en yaşlıların tecrübe sahibi olduğu kriz zamanlarında, tüm toplum için hayatta kalma ve ölüm arasındaki farkı açıklayan bilgi, onların bilgisidir.Bunlar geleneksel toplumlardaki ihtiyar insanların faydalı olma yolları. Onların faydaları değişkenlik gösteriyor ve toplumun yaşlılara karşı tavrının çeşitliliğine katkı sağlıyor.

06:37Yaşlılara karşı davranıştaki çeşitliliğin sebeplerinden bir diğeri de toplumun kültürel değerleri. Örneğin, Doğu Asya’da, Konfüçyus’un, evlatların büyüklere karşı bağlılıklarını, desteklerini ve saygılarını vurgulayan hürmet öğretisinden kaynaklanan yaşlılara saygı, özel bir öneme sahiptir. Yaşlı insanlara saygıyı vurgulayan kültürel değerler yaşlıların ABD’deki düşük sosyal durumlarıyla çelişir. Yaşlı Amerikalılar iş başvurularında büyük dezavantajlara sahiptir. Hastanelerde büyük dezavantajlara sahiptir.Hastanelerimizde “sağlık hizmeti kaynaklarının yaş-bazlı tahsisi” olarak anılan açık bir kural vardır. Bu fena ifade, eğer hastanenin kaynakları sınırlıysa, örneğin sadece bir donörün kalbi nakil için müsaitse, ya da bir cerrahın sadece belirli sayıda hastaya bakacak zamanı varsa, Amerikan hastaneleri, daha genç hastalarahayatta daha az tecrübeli olmalarına rağmen, önlerinde yaşayacakları daha uzun yıllar olduğundan, toplum için daha değerli oldukları düşünülerek, yaşlı insanlara karşı öncelikli olduklarını belirten açık bir kural ortaya koyuyor. ABD’deki ihtiyarların bu düşük sosyal statülerinin birçok sebebi var. Birisi bizim, çalışmaya büyük değer veren, bu yüzden çalışamayacak durumdaki yaşlılara saygı duyulmayan Protestaniş ahlakımız. Bir diğer sebep de, biz Amerikalıların bağımsızlık ve özgüven gibi meziyetlere verdiğimiz değer, bu yüzden içgüdüsel olarak, artık özgüven sahibi ve bağımsız olmayan yaşlıları küçümsüyoruz.Üçüncü sebepse biz Amerikanların, reklamlarımızda bile boy gösteren genç kültü. Coca-Cola ve bira reklamları, yaşlıların da gençler gibi Coca-Cola ve bira alıp içmelerine rağmen hep gülümseyen gençleri gösterir. Bir düşünün, en son ne zaman 85 yaşındaki bir ihtiyarın gülümsediği bir kola ya da bira reklamı gördünüz? Hiç. Bunun yerine, beyaz saçlı Amerikanların rol aldığı tek reklam türü emekli evleri ve emekli maaşlarını konu alan reklamlar.

08:57Yaşlıların bugünkü durumunda, geleneksel toplumlardaki statülerine göre değişen nedir? İyiye giden çok az, kötüye gidense bir sürü değişim var. Daha iyiye yönelik büyük değişimler, bugünlerde daha uzun yaşamaktan, ihtiyarlıktaki daha iyi sağlık durumundan ve daha iyi dinlenme fırsatlardan hoşlanmamızı içeriyor. İyiye yönelik bir diğer değişimse yaşlıların bakımına yönelik özel emeklilik hizmetleri ve programlarına sahip olmamız. Kötüye gidişat, günümüzde tüm zamanlardan daha çok ihtiyara ve daha az gence sahip olmamız acı gerçeğiyle başlıyor. Bu şu anlama geliyor: tüm bu ihtiyarlar azınlıktaki gençlerin sırtında bir yük, ve her ihtiyar bireysel olarak daha az değere sahip. Yaşlıların durumundaki bir diğer büyük değişiklikse toplumsal bağların yaşlara göre belirlenmesi., bunun sebebi ise yaşlı insanların, çocuklarınınve onların arkadaşlarının hayatlarının büyük bir kısmında bağımsız olarak hareket etmeleri ve dağılmaları.Biz Amerikalılar ortalama her beş yılda bir taşınıyoruz. Bu yüzden ihtiyarlarımızın, çocuklarından ve gençlik arkadaşlarından uzaktayken hayatlarını kaybetme oranı daha yüksek. İhtiyarların durumlarındaki bir diğer kötü gidişat ise iş arkadaşlıklarını ve işe bağlı özsaygı kaybını da beraberinde getiren iş gücünden resmi olarak emekli olmaları. Belki de kötüye gidişteki en büyük değişiklik ihtiyarlarımızın geleneksel toplumdakiihtiyarlara göre daha az yararlı olmaları. Okuryazarlığın yaygınlaşması, onların artık bilgi kaynağı olarak yararlı olmadıkları anlamına geliyor. Bir bilgiye ihtiyaç duyduğumuzda, gidip yaşlı birini bulup sormak yerine Google’lıyor ya da bir kitaptan bakıyoruz. Geleneksel toplumlardaki teknolojik gelişmelerin yavaş temposu birinin çocukken öğrendiği bir bilginin, yaşlandığında da hala kullanışlı olması anlamına geliyor,ama günümüzdeki teknolojik gelişmelerin hızlı temposu çocukluğumuzda öğrendiğimiz bir şeyin 60 yıl sonra yararlı olmamasına sebep oluyor. Ve aksine, biz ihtiyarlar, çağdaş toplumda yaşamak için gerekli olan teknolojilerde akıcı değiliz. Örneğin, ben 15 yaşımdayken, sayıları çarpma konusunda olağanüstü olduğum düşünülüyordu, çünkü çarpım tablosunu ezberlemiştim ve logaritmanın nasıl kullanılacağını biliyordum ve çarpmadaki kaydırma kuralını kullanmada hızlıydım. Bugün, bu yetenekler tamamen yararsızçünkü her ahmak 8 basamaklı sayıları bir cep hesap makinesi yardımıyla doğru ve anında çarpabiliyor.Diğer yandan, 75 yaşımdaki ben günlük yaşamda gerekli yetenekler konusunda yetersizim. Ailemin 1948’deki ilk televizyonu benim hemen ustalaştığım 3 düğmeye sahipti: bir açma-kapama anahtarı, bir ses tuşu, bir de kanal seçimi tuşu. Bugünse, evimdeki televizyonda sadece bir program izlemek için beni tamamen bozguna uğratan 41 tuşlu televizyon kumandasını yönetmek zorunda kalıyorum. şu kör olası 41 tuşa basmaya çalışırken 25 yaşındaki oğullarımı arayıp bana yol göstermelerini istemek zorundayım.

12:17Birleşik Devletler’deki ihtiyarların hayat standartlarını arttırmak ve değerlerini daha iyi kullanabilmek için ne yapabiliriz? Bu çok büyük bir sorun. Bugün kalan 4 dakikam içerisinde, ben sadece birkaç öneride bulunabilirim. İhtiyarların iyi olduğu bir konu, eğer yapmayı seçerlerse, iş gücüne daha fazla genç kadınkatıldıkça ve her iki cinsiyetten de evde tüm gün çocuk bakan genç ebeveyn sayısı azaldıkça, dede-nine olarak torunlarına gayet güzel bir çocuk bakımı sunabilecek olmalarıdır. Olağan alternatifleri olan maaşlı çocuk bakıcıları ve çocuk bakım merkezlerine nazaran dede-nineler daha üstün, adanmış ve tecrübeli bir çocuk bakımı sunuyorlar. Kendi çocuklarını yetiştirirken zaten tecrübe kazanmışlar. Genellikle torunlarını severler, ve onlarla vakit geçirmek için can atarlar. Dede-nineler, diğer bakıcılar gibi daha iyi maaş veren başka bir ailenin çocuğunun bakım işi için işlerini bırakmazlar. İhtiyarların iyi olduğu ikinci konu paradoksal bir şekilde dünyanın değişen durumu ve teknolojinin sonucu olarak değer kaybı yaşamalarıyla ilintili. Aynı zamanda yaşlı insanlar elbette bugünlerde değer kazandı, çünkü onların şimdi hızlı değişim sebebiylenadiren görülen eşsiz yaşam şartlarındaki tecrübeleri gün gelip tekrarlayabilir. Örneğin bugün sadece 70’lerinde ya da daha yaşlı olan Amerikalılar büyük buhranı atlatmış olma tecrübesini, bir dünya savaşı atlatmış olma tecrübesini, acı verici atom bombası atıp atmama kararsızlığının hiç atom bombası atmamakla oluşabilecek muhtemel sonuçlardan daha korkunç olabileceğini hatırlayabilir. Şu anki seçmenlerimiz ve siyasetçilerimizin çoğu bunlar hakkında kişisel bir tecrübeye sahip değiller, ama milyonlarca ihtiyar Amerikalı sahip. Maalesef, tüm bu berbat durumlar geri gelebilir. Gelmeseler bile,onların nasıl olduğu tecrübesine dayanan bir plan yapabiliyor olmamız gerekiyor. Yaşlı insanlar bu tecrübeye sahip. Gençler değil.

14:24Yaşlıların değerleri hakkında benim bahsedeceğim diğer kısımlar, onların artık yapamayacağı birçok şeyin yanında, gençlerden daha iyi yapabilecekleri birçok şeyin olduğunu fark etmek hakkında. Toplumun çözülmesi gereken sorunu ihtiyarların yapmakta daha iyi oldukları şeylerden fayda sağlamak. Elbette bazı kabiliyetler yaşlanmayla azalacaktır. Bunlar fiziksel kuvvet, dayanıklılık, hırs ve sınırlı durumlarda yeni bir bakış açısı gerektiren DNA’nın yapısını kavrama gibi, 30 yaş altı bilim insanlarına bırakılması en iyisi olan işleri içerir. Bunların aksine, yaşla birlikte iyileşen değerli özellikler tecrübe, insanları ve insan ilişkilerini anlama, kendi egonuzu yenerek diğer insanlara yardım edebilme, ve ekonomi ya da karşılaştırmalı tarihbenzeri bilgi sahalarında disiplinler arası düşünebilme gibi özellikleri içerir ve 60 yaşın üstündeki bilgelere bırakılması en iyisidir. Bu yüzdendir ki yaşlı insanlar gençlere göre denetleme, yönetme, tavsiyede bulunma, strateji belirleme, öğretme, sentezleme ve uzun-dönemli planlar tasarlamada çok daha iyidir.Yaşlı insanların bu değerine 60, 70, 80, 90’larında hâlâ yatırım yöneticileri, çiftçiler, avukatlar ve doktorlar olarak aktif olan birçok arkadaşımla şahit oldum. Kısacası, geleneksel toplumların birçoğu ihtiyarlarını bizim çağdaş, büyük toplumlarımızdan daha iyi kullanıyor ve onlara daha tatmin edici hayatlar sunuyorlar.

16:01Paradoksal olarak, daha sağlıklı ve daha iyi tıbbi bakımla yaşayan, eskisinden çok daha fazla yaşlı insanımızın olduğu bugünlerde yaşlı olmak birçok açıdan eskisinden daha acınası görülüyor. İhtiyarların hayatları çağdaş Amerikan toplumunda bir felaket bölgesi olarak tanınıyor. Eminim ki biz, geleneksel toplumlardaki ihtiyarların durumundan öğrenerek daha iyisini yapabiliriz. Ama geleneksel toplumlardaki ihtiyarlar hakkında doğru olan şey geleneksel toplumların diğer özelliklerinde de doğru. Elbette “tarımı ve metal aletleri bırakalım ve avcı toplayıcı hayat tarzına dönelim”in avukatlığını yapmıyorum. Günümüzdeki yaşamın küçük, geleneksel toplumlardakinden çok daha mutlu olduğunu gösteren birçok açık husus var.Birkaçından bahsetmek gerekirse, bizim ömrümüz geleneksel toplumlardaki insanlardan daha uzun, maddi açıdan daha zenginiz, ve şiddet yaşamımızı daha az kirletiyor Ancak geleneksel toplumlardaki insanlarda hayran olunacak ve öğrenilecek de çok şey var. Hayatları genellikle bizimkilerden madden daha fakir olmasına rağmen toplumsal açıdan daha zengin. Çocukları bizim çocuklarımızdan çok daha özgüven sahibi, bağımsız, ve sosyal olarak daha yetenekli. Tehlikeler hakkında bizden daha gerçekçi düşünüyorlar.Onlar şeker, kalp hastalığından, kalp krizinden ya da diğer bulaşıcı olmayan, neredeyse bugün buradakiherkesin ölüm sebebi olacak hastalıklardan dolayı neredeyse hiç ölmüyorlar. Çağdaş hayat tarzının özelliği bizi bu hastalıklara yatkınlaştırması, geleneksel hayat tarzının özelliği ise bizi onlara karşı koruması.

17:46Bunlar geleneksel toplumlardan öğrenebileceklerimizin sadece birkaç örneği. Umarım geleneksel toplumlar hakkında okumayı, benim onların içinde yaşamayı bulduğum kadar büyüleyici bulursunuz.

17:58Teşekkürler.

18:00(Alkışlar)